Strach i lęk to nieodłączna część emocjonalnego życia człowieka. Uczucia te są znane każdemu z nas i nie są niczym niezwykłym. Jednak, jeśli ich siła przekracza normę i uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie w życiu codziennym, to znak, że mamy do czynienia z zaburzeniami lękowymi.

Strach czy lęk?

Oba pojęcia te pojęcia – lęk i strach – są zbliżone. Różnica polega na tym, że strach pojawia się w reakcji na konkretne, realnie istniejące niebezpieczeństwo. Jest reakcją naturalną. W obliczu zagrożenia pobudzenie jednostki bardzo szybko wzrasta i gdy tylko ustąpi działanie czynnika zagrażającego, to natychmiast spada do punktu normy. Lęk natomiast jest uczuciem występującym w obliczu nieokreślonego zagrożenia – nie ma konkretnej przyczyny czy też jasno określonego początku i końca.

Mogłoby się wydawać, że lęk jest nieprzydatny – pojawia się bez konkretnej przyczyny lub nawet jeśli taka istnieje, to rzadko jest uświadamiana, towarzyszy człowiekowi przez długi czas i przynosi negatywne skutki. Jednak tak naprawdę jest to uczucie, które ma swoją rolę w życiu człowieka. Lęk o adaptacyjnym natężeniu wpływa na nas korzystnie dzięki temu, że pobudza do działania. Dopiero zbyt duże natężenie lęku jest szkodliwe i dezorganizuje zachowanie. Lęk jest objawem występującym w wielu zaburzeniach psychicznych. Może przybierać różne postaci – niepokoju, ataków paniki, lęku przed czymś (przed śmiercią, samotnością, chorobą). W zależności od rodzaju lęku mówimy o rożnych formach zaburzeń lękowych.

Fobia

Dla zaburzeń lękowych w postaci fobii charakterystyczny jest lęk przed sytuacjami lub przedmiotami ocenianymi przez daną osobę jako niebezpieczne. Chory unika tychże, co znaczenie utrudnia funkcjonowanie. Lęk tutaj ma konkretną przyczynę, jednakże zagrożenie nie istnieje realnie. Bardzo często sama myśl o kontakcie z danym przedmiotem lub o znalezieniu się w sytuacji fobicznej wywołuje lęk, jest to tzw. lęk antycypacyjny. Chory często ma świadomość, że jego obawy są nieuzasadnione i zagrożenie nie występuje, mimo tego uczucie lęku nadal mu towarzyszy.

Wyróżnia się fobie specyficzne, agorafobię oraz fobie społeczne.

Fobie specyficzne

Strach w izolowanych postaciach fobii można uporządkować w pięciu kategoriach:

1. strach przed zwierzętami (np. węże, pająki, koty, szczury);
2. strach przed środowiskiem (np. burza, ciemność, wysokość);
3. strach przed sytuacją (np. windy, zamknięte pomieszczenia, samoloty);
4. strach przed krwią i zastrzykami;
5. inny rodzaj (np. fobia przed śmiercią, udławieniem się)

Według kryteriów diagnostycznych strach w fobii jest widoczny i wyolbrzymiony. Może występować także pod nieobecność przedmiotu fobii. Znalezienie się w sytuacji fobicznej powoduje natychmiastowe pojawienie się strachu, a nawet ataku paniki. Chorzy są świadomi, że ich strach jest zbyt silny i/lub irracjonalny i starają się unikać takich sytuacji. Jeśli jednak dochodzi do kontaktu, to ponoszą szereg kosztów własnych. Fobia wyraźnie utrudnia funkcjonowanie w życiu codziennym, zawodowym i towarzyskim, a chorzy mogą odczuwać gorszy nastrój nawet z samego faktu istnienia fobii.

Agorafobia

Lęk w agorafobii nie jest, jak się potocznie uważa, lękiem przed dużymi przestrzeniami samymi w sobie. Faktycznie jest z nimi związany, ale występuje z powodu konkretnych cech przestrzeni – ich zatłoczenia i niemożliwości ucieczki. W skrajnych przypadkach chorzy obawiają się wyjść poza własny dom, bo nigdzie indziej nie czują się bezpiecznie. Większość zachorowań jest poprzedzona występowaniem samych ataków paniki. W dalszej kolejności pojawia się lęk przed doznaniem ataku w miejscu, gdzie nie będzie można uzyskać żadnej pomocy. Z tego względu wedle niektórych klasyfikacji (DSM IV) agorafobię traktowało się nie jako podtyp fobii, a jako podtyp zaburzeń lęku panicznego.

Według kryteriów diagnostycznych przedmiotem lęku w agorafobii są miejsca, w których będzie trudno uzyskać pomoc lub uciec, gdy pojawi się atak paniki. Może to być np. kolejka w sklepie, tramwaj, zatłoczone pomieszczenie. Bardzo ważnym kryterium diagnostycznym jest fakt, że agorafobia nie ogranicza się do jednej konkretnej sytuacji, tak jak fobia specyficzna, i nie jest stricte związana z kontaktami międzyludzkimi i oczekiwaną w związku z nimi krytyką, tak jak fobia społeczna. Pacjenci unikają takich sytuacji lub ponoszą podczas nich wiele kosztów własnych, często też nie decydują się stawiać im czoła w pojedynkę i korzystają ze wsparcia i obecności innej osoby.

Fobia społeczna

W fobiach społecznych strach dotyczy kontaktów międzyludzkich. Chorzy obawiają się, że zostaną krytycznie ocenieni przez innych lub popełnią jakaś gafę, która ich upokorzy i będą się później musieli wstydzić. Strach może być związanym z wybranymi pojedynczymi sytuacjami społecznymi (fobia specyficzna) lub występować w postaci rozległej i dotyczyć większości kontaktów (fobia uogólniona). Występujące obawy powodują, że osoby cierpiące na ten rodzaj fobii unikają sytuacji społecznych – wybranych lub większości z nich. Fobia społeczna nie występuje w kontakcie z tłumem, w przeciwieństwie do agorafobii dotyczy małych grup społecznych.

Według kryteriów diagnostycznych strach może dotyczyć jednej lub wielu sytuacji społecznych albo wystąpień publicznych, podczas których można liczyć na szczególne zainteresowanie własną osobą. Pacjenci obawiają się, że ich zachowanie (zachowanie w ogólnym tego słowa znaczeniu lub też konkretne zachowanie świadczące o posiadanych objawach lękowych) wprawi ich w zakłopotanie i pokażą się w złym świetle. W tych sytuacjach chorzy zaczynają odczuwać lęk. Zdarza się również, że doprowadza on do napadów paniki. Pacjenci mają świadomość tego, że lęk jest nieuzasadniany lub jego natężenie jest zbyt duże. Źle znoszą te sytuacje, więc starają się ich unikać, co znacznie utrudnia funkcjonowanie w każdej sferze życia.

Ataki paniki

W zaburzeniach lękowych z napadami lęku objawem głównym są powracające ataki paniki czyli bardzo silne, nieoczekiwane epizody lęku. Długość ich trwania jest różna – niektóre trwają jedynie kilka minut, inne mogą przeciągać się nawet do godziny. Cechą szczególną jest ich nieprzewidywalność – występują w różnych okolicznościach, nie ma reguły, która umożliwiałaby przewidzenie sytuacji, w której pojawi się atak. Ze względu na natężenie przeżycia osoby w trakcie napadu paniki często doświadczają depersonalizacji, derealizacji i poczucia strachu przed śmiercią, chorobą psychiczną lub utratą kontroli nad sobą. Pojęcia depersonalizacji i derealizacji wymagają dodatkowego wyjaśnienia. Depersonalizacja jest mechanizmem obronnym, który ma na celu odwrócenie uwagi od trudnego doświadczenia. Polega na poczuciu, że nasza tożsamość jest zmieniona, ciało nie należy do nas. Bardzo powiązana z depersonalizacją jest derealizacja polegająca na zmianie w odbiorze otaczającego świata. Wydaje się on być inny, zmieniony, nierzeczywisty. Osoby doświadczające depersonalizacji i derealizacji czują się obserwatorami samego siebie.

Lęk paniczny może występować w pojedynkę w różnych sytuacjach lub współwystępować z innymi zaburzeniami. Często panika towarzyszy fobii lub agorafobii. Co więcej agorafobia zwykle rozpoczyna się od ataku paniki, a dalsze objawy – strach przed wychodzeniem z domu, znalezieniem się w sytuacji, w której nikt nie udzieli pomocy – są wynikiem obaw przed wystąpieniem kolejnych ataków paniki. Wynika z tego, że ataki mogą być nieoczekiwane i pojawiać się bez żadnej przyczyny lub mogą być wywołane sytuacyjnie, np. w przypadku agorafobii powodem ataku może być pojawienie się w zasięgu wzroku pająka.

Napady paniki przeżywane są na poziomie emocjonalnym, fizycznym i poznawczym. W sferze emocjonalnej odczuwane jest paraliżujące uczucie przerażenia. Lęk jest silny do tego stopnia, że osobie przeżywającej atak paniki może się wydawać, że za moment zemdleje. Fizyczne objawy to przede wszystkim dużo szybsze bicie serca, a także duszności, zawroty głowy, ból w klatce piersiowej, dreszcze. Poznawczy element, czyli sfera myśli, związany jest ze sposobem wyjaśniania samemu sobie co się dzieje. Osoby doświadczające napadu paniki często sądzą, że mają zawał, tracą panowanie nad sobą, zapadają na chorobę psychiczną albo zaraz umrą.

Lęk uogólniony

Lęk jest uczuciem stale towarzyszącym osobie cierpiącej na uogólnione zaburzenia lękowe. Nie jest to nagły atak trwający pewien ograniczony czas. Nie ma tutaj mowy o krótkich epizodach, pomiędzy którymi jednostka jest w stanie odczuwać przez długi okres spokój. To uczucie wypełnia większość czasu w ciągu dnia i większość dni w ciągu miesiąca. Kiedy stan taki trwa od minimum sześciu miesięcy, to już diagnozuje się uogólnione zaburzenia lękowe.

Lęk  przeżywany jest w sferze emocji, myśli, ciała i zachowania. Rozpoczynając od pierwszego poziomu, sfery emocji, osoby cierpiące na to zaburzenie są lękliwe, odczuwają niepokój, którego nie są w stanie opanować, a ponadto są  napięci i rozdrażnieni, a także stale zachowują czujność. Charakterystyczny jest sposób myślenia o tym, co się przydarza – ciągłe poczucie, że wydarzy się coś złego. Spodziewają się najgorszego, jednak nie są w stanie określić czego dokładnie, bo nie znają przedmiotu własnego lęku. Sfera fizyczna to stałe napięcie mięśni, męczliwość, problemy ze snem. Ostatni obszar, sfera zachowania, to trudności ze znalezieniem sobie miejsca i próby ucieczki od lęku poprzez zajmowanie czymkolwiek, co odwróci uwagę.

Trudno jest odróżnić ten lęk od innych zaburzeń. Znajduje się on pomiędzy lękiem panicznym a obawami pojawiającymi się w życiu codziennym, które nie są czymś odbiegającym od normy.

Czy mam problem?

W wielu sytuacjach życia codziennego może pojawić się w nas niepokój. Zwykle towarzyszy sytuacjom nieznanym, trudnym, wyjątkowo istotnym lub takim, w których kiedyś ponieśliśmy klęskę. Może także poprzedzać te wydarzenia Jeśli niepokój nie utrudnia i nie uniemożliwia funkcjonowania, to jego natężenie przypuszczalnie znajduje się w granicach normy. Jednak może się tak zdarzyć, że uczucia, z którymi się borykamy, paraliżują nas, a życie codzienne jest podporządkowane unikaniu sytuacji lub przedmiotów wywołujących lęk bądź nastawione na zapobieganie wystąpieniu ataków silnego lęku. To objawy sugerujące, że prawdopodobnie cierpimy na zaburzenia lękowe. Czasem jednak może być trudno ocenić, czy nasze obawy to coś typowego czy też mamy do czynienia z zaburzeniem w postaci np. lęk uogólnionego. Co wtedy? Jeśli tylko lęk utrudnia nam funkcjonowanie, to należy zdecydować się na wizytę u specjalisty. Może się okazać, że to nie zaburzenia lękowe, a chwilowy kryzys, jednak nigdy nie bagatelizujmy objawów, bo odpowiednio wczesna reakcja może być kluczem do sukcesu.

Według danych pochodzących z 2011 roku zaburzenia lękowe dominują wśród zaburzeń psychicznych w Polsce, dlatego bardzo istotne jest posiadanie wiedzy w jaki sposób im zapobiegać oraz jak je leczyć. Tej tematyce poświęcony jest kolejny artykuł.

Bibliografia:

1. Seligman, M. E. P., Walker E. F., Rosenhan D. L. (2003). Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka.
2. ICD, International Classification of Diseases (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD – 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, rewizja 10. Kraków – Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” Instytut Psychiatrii i Neurologii.
3. Główny Urząd Statystyczny (2012), Zdrowie i ochrona zdrowia w 2011r. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych. http://www.stat.gov.pl

Zdjęcia:

Photo by Tonik on Unsplash: https://unsplash.com/photos/U0wwiY6nRGA